تجهیز شهر تهران به سامانه هشدار سریع زلزله در سال 91 با همکاری مستقیم آژانس همکاری‌های بین‌المللی(جایکا) در دستور کار سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران در قالب یک پروژه سه‌ساله قرار گرفت اما تاخیر در فرآیند طرح و پروژه باعث شد سرانجام دیروز این سامانه بعد از گذراندن تست عملکرد و تاییدیه کارشناسان ژاپنی به‌صورت رسمی از سوی مقامات مدیریت شهری تهران رونمایی شود اما بررسی‌ها نشان می‌دهد در حال حاضر این سامانه به‌صورت ناقص در تهران فعال است. به این معنی که امکان تشخیص و ردیابی زلزله را بدون آنکه فعلا قابلیت اعلام هشدار و آلارم عمومی به پایتخت‌نشینان داشته باشد، دارد.

این سامانه فعلا روی گسل مشا در شمال شرق استان تهران نصب شده است و دارای 4 ایستگاه شتاب‌نگار(دریافت جنبش نیرومند زمین ناشی از بروز موج اولیه زلزله) در ارتفاع 3300 متری کوه امامزاده هاشم در جاده هراز(مرتفع‌ترین نقطه در شرق استان تهران-محدوده گسل مشا) است. در این میان یک ایستگاه مرکزی و سه ایستگاه دیگر در شعاع 10 کیلومتری ایستگاه مرکزی به‌عنوان شتاب‌نگارهای مکمل نصب شده ‌است. البته طبق مطالعات انجام شده تعداد ایستگاه‌های شتاب‌نگار باید در نقاط مختلف تهران به 50 ایستگاه برسد.

بر اساس این گزارش، سامانه هشدار سریع زلزله از چهار حلقه تشکیل شده‌است. حلقه نخست سامانه شامل تجهیزات دریافت‌کننده امواج اولیه زلزله است. حلقه دوم مشتمل بر یک سیستم ارتباطی انتقال‌دهنده اطلاعات به‌صورت آنلاین از ایستگاه شتاب‌نگار به اتاق کنترل مرکزی در تهران(واقع در سازمان پیشگیری و مدیریت بحران) است. سومین حلقه این سامانه شامل نرم‌افزار تشخیص و پردازش‌کننده اطلاعات است که در اتاق کنترل مرکزی قرار دارد و حلقه چهارم آن سیستم آژیر و اعلام هشدار به‌عنوان ابزار خروجی سامانه است که در واقع همان اعلام هشدار از طریق پیامک، ایمیل و تلویزیون است. در کشور ژاپن این سامانه به اپراتورهای تلفن همراه متصل است اما در شهر تهران به رغم تکمیل سه حلقه اولیه سامانه که امکان تشخیص زلزله را عملا برای مدیران پایتخت در سازمان پیشگیری و مدیریت بحران فراهم می‌کند، هنوز حلقه چهارم در سامانه وصل و برقرار نشده‌است.

این سامانه که محصول مشترک ژاپن و سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران است تست عملکرد برای اطمینان از کارکرد مناسب را به‌طور کامل پشت‌سر گذاشته و میزان دقت، صحت اطلاعات خروجی و کارکرد مناسب آن از سوی مقامات جایکا احراز و تایید شده‌است. به این معنی که تاییدیه فنی را از سوی جایکا دارد. مدیران سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران عنوان می‌کنند: سامانه‌ای که تاکنون روی گسل مشا نصب و فعال شده به لحاظ عملکرد و کارکرد از انطباق لازم با سامانه هشدار سریع زلزله در ژاپن برخوردار است و نسبت به جلوگیری از ارسال هشدارهای خطا، اطمینان لازم حاصل شده‌است.

کارشناسان مدیریت بحران همچنین عنوان می‌کنند در مطالعات اولیه جایکا و مدیریت بحران شهر تهران برای جانمایی ایستگاه شتاب‌نگار سامانه چند مولفه در نظر گرفته‌است. از یکسو نقشه توزیع گسل‌ها، میزان فعالیت گذشته گسل، قدرت لرزه‌زایی گسل‌ها، فعالیت امروزی گسل‌ها و احتمال وقوع زلزله‌های آتی را بررسی و از سوی دیگر به این جمع‌بندی دست پیدا کرده‌اند که اولین ایستگاه‌ها باید روی گسل مشا در شرق تهران به‌عنوان بهترین جانمایی اولیه، نصب شود. در سه سال گذشته دست‌کم 3 زلزله با شدت قابل توجه در اطراف این گسل رخ داده است. زلزله اول در شهریور ماه سال 94 با قدرت 6/ 4 ریشتر، پس از آن 6 زلزله سریالی با قدرت 9/ 1 تا 4/ 2 در سال 95 و آخرین زلزله با قدرت 9/ 3 ریشتر در 24 خردادماه سال جاری به وقوع پیوست. زلزله‌شناسان صاحب‌نام معتقدند: مشا یکی از گسل‌های اصلی و فعال شهر تهران است که رفتار آن نسبت به بقیه گسل‌ها قابل توجه است و توان لرزه‌زایی بیش از 6 ریشتر را دارد.

در حال حاضر ایستگاه ردیاب زلزله نصب شده در امامزاده هاشم در فاصله 50 تا 60 کیلومتری شرق و شمال شرق تهران قرار دارد. محل این ایستگاه منطقه ممنوعه برای رفت و آمد عمومی است، چراکه در این منطقه یک دکل مخابراتی بزرگ برای برقراری ارتباطات مخابراتی شرق و غرب کشور قرار دارد.

مکانیزم هشدار سریع زلزله مطابق آنچه در ژاپن بارها اتفاق افتاده به این صورت است که با توجه به وقوع زلزله از دو موج اولیه یا پیشرو و موج ثانویه یا مخرب تشکیل شده، این سامانه امکان تشخیص موج اول را دارد و متناسب با عمق زمین کانون زلزله این سامانه می‌تواند از طریق اعلام‌کننده‌های هشدار عمومی (آژیر) در ژاپن 20 تا 30 ثانیه قبل از بروز موج مخرب اطلاع‌رسانی عمومی و آماده‌باش لازم را به شهروندان یک محدوده شهری اعلام کند. به همین دلیل فاصله بین وقوع موج اول و دوم زلزله تحت عنوان زمان طلایی یا ثانیه‌های مفید برای در امان ماندن از زلزله نام‌گذاری شده‌اند.

کارشناسان سازمان مدیریت بحران می‌گویند از آنجا که زلزله‌های سال‌های گذشته اطراف تهران معمولا در عمق 10 تا 15 کیلومتری زمین رخ می‌دهد می‌توان انتظار داشت در صورت وصل حلقه چهارم سامانه، وقوع زلزله احتمالی تهران را 15 تا 25 ثانیه قبل از بروز موج مخرب به شهروندان اطلاع‌رسانی کرد. به‌عنوان مثال سامانه هشدار سریع نصب شده در امامزاده هاشم، زلزله 9/ 3 ریشتری خردادماه امسال را که در اطراف گسل مشا رخ داد، 23 ثانیه قبل از بروز موج مخرب تشخیص داد. همچنین زلزله‌های ماه‌های قبل نیز توسط این سامانه ردیابی شده‌ است. با این حال از آنجا که حلقه چهارم این سامانه که تجهیز سیستم آژیر و اتصال سامانه به اپراتورهای تلفن همراه و صدا و سیما است هنوز راه‌اندازی نشده، کارشناسان مدیریت بحران معتقدند: این سامانه هنوز از کارآیی کامل و موثر برخوردار نیست. این کارشناسان تاکید می‌کنند کارآیی سامانه در صورتی تکمیل می‌شود که سیگنال‌های هشدار به سرعت قبل از رسیدن امواج مخرب به بهره‌برداران یعنی دستگاه‌های خدمات‌رسان و متولی شریان‌های حیاتی شهر و شهروندان اعلام شود و اعلام سیگنال به بهره‌برداران باید به اقدام عملیاتی تبدیل شود. به این معنی که از یکسو با دریافت این سیگنال هشدار شریان‌های حیاتی خودکار قطع شود و از سوی دیگر شهروندان فرصت پناه‌گیری را داشته باشند.

مقامات سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران عنوان می‌کنند ظرفیت‌سازی جهت راه‌اندازی حلقه چهارم (اعلام وضعیت هشدار عمومی) از طریق همکاری و مذاکره با دستگاه‌های ذی‌ربط در دست پیگیری و اقدام است.

به همین دلیل مطابق دیدگاه کارشناسان مدیریت بحران و زلزله‌شناس اگرچه این اقدام گام خوبی در راستای اقدامات پیشگیرانه در زمان وقوع زلزله محسوب می‌شود اما سامانه کنونی راه‌اندازی شده عملا ردیابی ویترینی زلزله بزرگ تهران را بر عهده دارد به این معنی که فقط زلزله را تشخیص می‌دهد بدون آنکه به شهروندان اعلام عمومی شود. تاکنون از تجهیزات مربوط به اعلام عمومی، یک آژیر هشدار در حیاط سازمان پیشگیری و مدیریت بحران راه افتاده که می‌تواند تا شعاع دو کیلومتری هشدار عمومی را اعلام کند در حالی که شهر تهران مساحتی بالغ بر 600 کیلومترمربع است و اگر قرار باشد هشدار عمومی زلزله فقط از طریق آژیر باشد ده‌ها نوع از همین آژیر باید در 354 محله شهر تهران نصب شود.

با این حال از آنجا که این سامانه با همکاری ژاپن طراحی و راه‌اندازی شده و در آن کشور هشدار زلزله از طریق اتصال آن به اپراتورهای تلفن همراه برقرار شده، لازم است در شهر تهران نیز هماهنگی‌های لازم برای استفاده از حلقه چهارم این سامانه انجام شود. البته در مقطع فعلی دو نظر متفاوت درخصوص راه‌اندازی سامانه در غیاب حلقه چهارم که به نوعی خروجی اصلی آن محسوب می‌شود، وجود دارد. گروهی معتقدند این سامانه به‌صورت ناقص و زودتر از فرآیند تکمیلی آن رونمایی و راه‌اندازی شده است اما گروهی دیگر همسو با دیدگاه مدیران سازمان پیشگیری و مدیریت بحران عنوان می‌کنند ایجاد حلقه چهارم مشروط به جلب رضایت سازمان‌هایی همچون صدا و سیما و نهادهایی همچون شورای‌امنیت مالی است. ضمن آنکه پیش از این هماهنگی‌ها نیاز است فرهنگ‌سازی عمومی نسبت به نحوه عکس‌العمل در برابر آژیر هشدار سریع زلزله اتفاق افتد. در این میان مدیران سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران دیروز در جریان رونمایی از این سامانه از انعقاد تفاهم‌نامه با شرکت گاز خبر دادند. به گفته آنها تکمیل حلقه چهارم سامانه به یک برنامه بلندمدت در دو جهت نیاز دارد. از یکسو در فاز نخست باید سازمان‌های مرتبط همچون شرکت گاز، آب، برق، مترو زیرساخت‌های خود را جهت اتصال به سیستم سامانه هشدار سریع ارتقا دهند. در این راستا روز گذشته تفاهم‌نامه‌‌ای با مدیران شرکت گاز برای ارتقای زیرساخت‌ها و تامین اعتبارات لازم امضا شد. از سوی دیگر اعلام هشدار عمومی از طریق این سامانه مشروط به فرهنگ‌سازی و آموزش رفتاری شهروندان برای برخورد در زمان اعلام هشدار عمومی است تا رفتارهای نامناسب منجر به ایجاد وحشت عمومی نشود.

رونمایی از مسیرهای اضطراری

روز گذشته همزمان با راه‌اندازی سامانه هشدار سریع زلزله، سامانه شبکه راه‌های اضطراری شهر تهران نیز رونمایی شد. کارشناسان مدیریت بحران معتقدند از آنجا که پس از وقوع زلزله، نیاز گسترده‌ای به عملیات امدادی وجود دارد، حرکت همزمان خودروهای امدادی درون و برون شهر اهمیت دارد. به ویژه اگر زلزله در روز و طی ساعات اداری رخ دهد میزان تقاضا برای سفرهای بازگشت به خانه افزایش می‌یابد. این روند منجر به ترافیک سنگین، راه‌بندان‌های متعدد و طولانی خواهد شد. این مشکلات در شرایطی ایجاد می‌شود که عملیاتی نظیر اطفای حریق، کنترل حوادث ثانویه، جست وجو و نجات، انتقال مجروحان و بازرسی و تعمیر شریان‌های حیاتی نیاز باشد، بنابراین برای مقابله با مشکلات ترافیکی پس از وقوع زلزله تعیین مسیرهای اضطراری اولویت دارد تا این مسیرها برای امدادرسانی در ساعات اولیه وقوع حادثه، به سرعت بازگشایی شوند. از این رو طرح شبکه راه‌های اضطراری بحران زلزله شهرتهران نیز با همکاری آژانس همکاری‌های بین‌المللی (جایکا) آغاز شده و به بهره‌برداری رسیده است. به گفته مدیران سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران در حال حاضر مسیرهای تردد در شهر تهران در سه گروه درجه یک، درجه دو و درجه سه تقسیم‌بندی شده‌اند تا از این طریق دسترسی میان مراکز امدادرسانی و نقاط آسیب‌پذیر امکان‌پذیر شود. پروژه تعیین مسیرهای اضطراری در دو قلمرو مکانی و زمانی برنامه‌ریزی شده‌ است. قلمرو مکانی پروژه تمامی محدوده درونی شهر و حریم شهر شامل مناطق شهری و روستایی بلافصل و همچنین خطوط حمل ونقلی واصله به شهرهای مقصد عمده (اصفهان، چالوس و...) را در برمی‌گیرد. در عین حال قلمرو زمانی این پروژه از زمان وقوع حادثه تا پایان دوره جست‌وجو و نجات که حداقل دو هفته است، خواهد بود. به گفته مدیران سازمان مدیریت بحران راه‌های اضطراری بخشی از مسیرهای ترافیکی هستند که با توجه به خصوصیاتی همچون تامین دسترسی مراکز مهم و آسیب‌پذیری کمتر انتخاب شده و در شرایط اضطراری بعد از زلزله شدید بازگشایی سریع آن صورت می‌گیرد. در حال حاضر تمامی بزرگراه‌های اصلی شهر تهران به‌عنوان مسیرهای درجه یک شناسایی شده‌اند که باید در مرحله اول بازگشایی آنها صورت گیرد.

چگونگی کاهش ریسک زلزله

دنیای اقتصاد: استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله چگونگی کاهش ریسک زلزله با استفاده از سامانه هشدار پیش هنگام زلزله را تشریح کرد.

مهدی زارع در این‌باره به «دنیای اقتصاد» گفت: سامانه هشدار پيش هنگام زلزله بخشي از برنامه كاهش ريسك زلزله، به ويژه براي شريان‌هاي حياتي در شهرهاي بزرگ و تاسيسات حساس است. حساسیت و ریسک شریان‌های حیاتی از سویی به علت اهمیت روزافزون آنها و از سوی دیگر به‌خاطر آسیب‌های جبران‌ناپذیر انسانی، اهمیت دارد و به‌کارگیری سامانه‌های کاهش ریسک در مورد آنها کاملا ضروری است. استان تهران و به ویژه شهر تهران به‌عنوان پايتخت ايران، علاوه بر مرکزيت سياسي، اصلي‌ترين قطب فرهنگي و اقتصادي ايران نيز به حساب مي آيد. تجربیاتی نظیر زلزله 1906 سانفرانسیسکو و 1923 کانتو (ژاپن) نشان داده است که در صورت وجود ارزیابی مناسب از ریسک و برآورد آسیب‌پذیری در جهت مقاوم‌سازی و بهسازی لرزه‌ای ایمن خطوط حمل و نقل، شریان‌های حیاتی برق و آب، مخازن مواد سوختی هنگام رخداد زلزله‌های بزرگ، خسارات و تلفات می‌تواند در جهت کاهش ریسک سانحه زلزله کمک فراوانی کند.

وی افزود: توسعه و پيشرفت سامانه‌هاي هشدار پیش هنگام، نصب سامانه اعلام خطر و واکنش سریع زمین‌لرزه، طراحی لرزه‌اي و مقاوم سازي ساختمان‌ها و تاسیسات و آماده کردن برنامه‌هاي اضطراري به منظور آمادگی سازمان‌ها و مردم در برابر زمین‌لرزه از جمله اقدامات ضروری به جهت کاهش خسارات ناشی از زمین‌لرزه هستند. زارع با بیان اینکه هم اکنون این سامانه در مراحل اولیه است و به‌عنوان اقدام اولیه برای کاهش ریسک زلزله آغاز خوبی محسوب می‌شود،خاطرنشان کرد: با توجه به پتانسیل بالای لرزه خیزی شهر تهران لزوم بررسی و ایجاد یک سامانه هشدار پیش هنگام برای تشخیص زود هنگام زلزله ضروری است. وی افزود:کاهش میزان خسارات ناشی از زمین‌لرزه‌های احتمالی با فعال‌سازی سامانه‌های قطع سریع، ذخیره زمان کافی جهت پناهگیری و نجات زندگی به‌خصوص افراد تصمیم‌گیر و عملیاتی در بحران، جلوگیری از وارد آمدن خسارات جبران‌ناپذیر به تاسیسات و شبکه‌ها، فعال‌سازی سریع تیم‌های عملیاتی، فعال‌سازی سامانه‌های قطع کن برای سازه‌های حساس و حیاتی،جلوگیری از آتش سوزی گسترده و جلوگیری از خسارت به تاسیسات حساس از جمله نتایج طرح سامانه هشدار پیش هنگام است. به گفته زارع، سامانه هشدار پيش‌هنگام در حد ثانيه (چند ثانيه تا در حد يك دقيقه) بايد هشدار را به كاربر منتقل كند که اين كار هنوز در ايران انجام نشده است.

وی همچنین درمورد مدت زمان طبیعی از زمان رونمایی تا رسیدن این سامانه به مرحله بهره‌برداری کامل به واسطه اتصال سامانه با ادارات و دستگاه‌های مربوطه (اداره آب، برق، گاز، مخابرات و سازمان صدا و سیما و...) برای اطلاع‌رسانی همگانی گفت: در صورت سرمايه‌گذاري مناسب، اين سامانه اولا تكميل و به شكل كامل به يك سامانه کاربردی تبدیل مي‌شود و در ثاني عملیات برقراري اتصال سامانه به كاربران آن ظرف يكي دو سال مي‌تواند تكميل شود.

منبع:روزنامه دنیای اقتصاد - شماره 4088